Η κρυμμένη τρυφερότητα και η ιστορική μνήμη
Ο Λ. Παπαδόπουλος ξεκίνησε την καριέρα του την εποχή που ο στιχουργός πήγαινε τα λόγια στον συνθέτη και ο δεύτερος στη συνέχεια έκανε τη δουλειά του. Δεν είναι τυχαίο που τα σημαντικότερα κομμάτια του ελληνικού τραγουδιού ανήκουν κατά κύριο λόγο σ' αυτή την εποχή και σ' αυτόν τον τ ρ ό π ο. Συνεργάστηκε με το σύμπαν. Κάνοντας κατά κανόνα ολόκληρους δίσκους και στην πορεία των χρόνων δίνοντας και κάποια κομμάτια ως συμμετοχές. Ιστορικά συνδέθηκε πολύ με τον Μάνο Λοίζο με τον οποίο πράγματι έγραψε θαυμάσια τραγούδια αλλά προσωπικά δεν είμαι σίγουρη πως αυτος ο σύνδεσμος θα ίσχυε αν ο συνθέτης δεν εξέλιπε τόσο νέος. Αυτό δεν μειώνει το επίπεδο της δουλειάς τους αλλά ενδεχομένως να φέρνει τον μύθο που ακολούθησε λίγο πιο κοντά στις πραγματικές του διαστάσεις.
Ο Γιάννης Σπανός νομίζω είναι ο συνθέτης που καθάρισε από τον Λ. Παπαδόπουλο τα περιττά …αντριλίκια και αποκάλυψε το πραγματικό εύρος της τρυφερότητάς του. Μαζί με το Σπανό γράφουν δεκάδες τραγούδια που μόνον ως λαϊκά εικονογραφημένα θα μπορούσα να τα χαρακτηρίσω. Δηλαδή τραγούδια που τα ακούς και πίσω από τα μάτια σου περνάει η «ταινία». Από την δημοφιλέστατη Οδό Αριστοτέλους μέχρι το Σπίτι Παλιό και από το Βροχή και Σήμερα μέχρι το Οι Κυριακές στην Κατερίνη. Ένα δίδυμο με πάρα πολύ ισχυρό σήμα στην εποχή του που απέδωσε κομμάτια με ανοικτούς λογαριασμούς με την αθανασία. Τον έχουν μελοποιήσει σχεδόν οι πάντες -πέρα από τους ήδη αναφερθέντες: Απόστολος Καλδάρας, Σταύρος Κουγιουμτζής, Ελένη Καραΐνδρου, Μίκης Θεοδωράκης, Γιώργος Σταυριανός, Νίκος Κυπουργός, Χρήστος Νικολόπουλος, και…, και…, και…
Ο Λ. Παπαδόπουλος είναι ενας στιχουργός με ιστορική μνήμη. Κι εδώ τίθεται ένα μεγάλο ερωτηματικό. Ενώ είναι ο πατριάρχης ίσως του κοινωνικού στίχου δεν θα έλεγε κανείς ότι υπήρξε έστω και …στιγμιαία πολιτικός στιχουργός. Έχει γράψει για την Κατοχή, για τον πόλεμο, για τη Μαδρίτη που πέφτει, δεν έχει γράψει όμως γι' αυτά που έζησε και βίωσε ως ενήλικος και συνειδητός πολίτης. Το δεν μπόρεσε δεν το ακούω. Το δεν θέλησε, το σέβομαι.
Βέβαια για να είμαι και δίκαιη το πολιτικό τραγούδι κατ' αρχάς έσκασε σαν βόμβα κατά τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και άνοιξε μια τεράστια τρύπα την οποία ήρθε και υπερχείλισε ο Μίκης Θεοδωράκης με τους ποιητές και τους στιχουργούς του. Αλλά ένας δημιουργός σαν τον Λ. Παπαδόπουλο πιστεύω, αργότερα, όταν πέρασε η λαίλαπα του οργισμένου πολιτικού τραγουδιού και ήρθαν χρόνια που μπορούσε να αρθρωθεί ένας ήπιος μεν καίριος δε πολιτικός λόγος, δεν νομίζω πως το επεχείρησε. Παρέμεινε κοινωνικός και παρέμεινε πάντα από τη μεριά στην οποία ανατράφηκε: του λαού. Από την εποχή που υπήρχε ακόμα ως σημαίνουσα έννοια ο λαός όπως υπήρχε και ως υπαρκτός …χαρακτηρισμός ο κοινωνικός ιστός.
Ο φόβος του θανάτου
Γράψαμε στην αρχή πως όλο το φόντο της καταγωγής και της νεότητάς του θα έπρεπε να οδηγήσει σ' έναν θλιμμένο άνθρωπο. Και όμως συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Ο Λ. Παπαδόπουλος ήταν είναι και θα είναι πάντα ερωτευμένος με τη ζωή. Μια ζωή που εμπεριέχει και πόνο και χαρά και προδοσία και απογοήτευση και τρελό έρωτα και αποχωρισμό και θάνατο αλλά πάντως ΖΩΗ. Ο θάνατος ως έννοια μπαινοβγαίνει στα τραγούδια του ως φαινόμενο, ως κατάσταση, ως ψυχικό βάρος αλλά ο υ δ έ π ο τ ε ως υπαρξιακή αγωνία. Έχει γράψει και έχει κλάψει για τον θάνατο άλλων ανθρώπων, υπαρκτών ή επινοημένων, με ειλικρινέστατο συναίσθημα αλλά δεν έχει διαθέσει ούτε μία λέξη του για να μιλήσει για τον θάνατο ως προσωπικό άλγος. Οι ασχολούμενοι ιατρικώς με τα της ψυχής πιστεύουν ότι τίποτα δεν γίνεται τυχαία. Αν έπρεπε λοιπόν να το δούμε από αυτή την πλευρά σκέφτομαι ότι αυτή η απόλυτη άρνηση του θανάτου ως ατομική παρτίδα μπορεί να δείχνει αυτό ακριβώς που αποκρύπτει: τον φόβο του δηλαδή. Ανθρώπινο και σεβαστό. Καταγράφεται απλώς για …φιλολογικούς λόγους.
Αν με ρωτούσε κάποιος πού «πάτησε» ο Λ. Παπαδόπουλος ως στιχουργός θα έλεγα ευθέως σε δύο ανθρώπους: την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου και τον εαυτό του. Από την τρομερή γιαγιά του ελληνικού τραγουδιού πήρε την αμεσότητα του λόγου και τη σοφία της καθημερινής κουβέντας και από τον εαυτό του όλα τα υπόλοιπα.
Σ' αυτά τα 45 χρόνια της διαδρομής του έχει κάνει και τις ας τις πούμε σκανταλιές του. Άλλωστε δεν νομίζω να θέλησε ποτέ και ο ίδιος να καταχωρισθεί στα «καλά παιδιά» καθ' οιονδήποτε τρόπο. Πώς μεταφράζεται αυτό; Σε τραγούδια εύκολα για τον προσωπικό του πήχη αλλά και σε συνεργασίες με τραγουδιστές που δεν του άξιζαν.
Προσωπικά ομολογώ πως δεν υπήρξα ποτέ θαυμάστρια της πλευράς του που παρήγαγε άσματα τύπου ο Σαλονικιός αλλά δεν μπορώ και να παραγνωρίσω πως υπήρξε ένα ζεϊμπέκικο που το χόρεψαν όλοι οι άρρενες -και μη- ανεξαρτήτως πόλεως καταγωγής. Όπως ένα τραγούδι σαν το Γιέ μου που μου φάνηκε το αποκορύφωμα του μελοδράματος έκανε μια «καριέρα» απίστευτη. Αυτή η κάπως πιο εύπεπτη -ας την πω έτσι- πλευρά του είναι τελικά νομίζω που τον έκανε τον στιχουργό απόλυτης αποδοχής από όλους. Το λεξιλόγιό του ακόμα και στις πιο ποιητικές του στιγμές είναι οικείο στον καθένα, δεν ξενίζει τον απλό ακροατή, αλλά και δεν απωθεί τον πιο απαιτητικό. Και είναι ένα λεξιλόγιο που δεν επηρεάστηκε από μόδες κι εποχές. Στα βασικά του νομίζω έμεινε αταλάντευτο.
Επίμετρο
Τελικά τι είναι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος για το ελληνικό τραγούδι; Θα πω ο σημαντικότερος -ίσως και ο πολυγραφότερος- στιχουργός της γενιάς του 1960. Γνωρίζω ότι ανάβω φωτιές μ' αυτή την τοποθέτηση αλλά, με συγχωρείτε, προσωπικά δεν θεωρώ λιγότερη την τέχνη του τραγουδιού από την ποίηση. Απλά διαφορετική. Και εν πάση περιπτώσει ο συγκεκριμένος δημιουργός δεν είχε ως κύριο άξονά του τον ποιητικό λόγο στο τραγούδι αλλά έναν λόγο απλό, καθημερινό και γι' αυτό -επίσης- σπουδαίο. Υπήρξε -κι ίσως αυτό είναι το σημαντικότερο- το ασφαλέστερον μέσον μεταφοράς του καλού έως άριστου τραγουδιού σ' ένα ευρύτατο ακροατήριο το οποίο αρνιόταν μεν το σκυλάδικο της εποχής του αλλά δεν ταυτιζόταν κιόλας με τους Κύκλους Τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη ή τα έργα του Μάνου Χατζιδάκι. Για να το πω πάρα πολύ απλά: αν ο Λευτέρης Παπαδόπουλος ζούσε και δημιουργούσε την εποχή που παρήγοντο τα δημοτικά τραγούδια τότε τα τραγούδια αυτά πέρα από την τεράστια απήχησή τους θα είχαν και …υπογραφή.
Ένα στοιχείο που δεν θα πρέπει να παραγνωριστεί στην πορεία αυτού του ανθρώπου είναι οι αγώνες του για την αναγνώριση των στιχουργών ως ισότιμων -και οικονομικά εννοείται- δημιουργών με τους συνθέτες. Αν σήμερα μιλάμε για στιχουργούς με καριέρα και ανθρώπους που μπορούν να βιοπορίζονται αποκλειστικά από τα λόγια των τραγουδιών, αυτό είναι κατάκτηση που ξεκίνησε από τον Λ. Παπαδόπουλο. Και καλό είναι να μην ξεχνιούνται αυτά -ήταν πολλές οι δεκαετίες που δεν έμπαινε καν το όνομα του στιχουργού στα τραγούδια.
Ο Λ. Παπαδόπουλος ξεκίνησε την καριέρα του την εποχή που ο στιχουργός πήγαινε τα λόγια στον συνθέτη και ο δεύτερος στη συνέχεια έκανε τη δουλειά του. Δεν είναι τυχαίο που τα σημαντικότερα κομμάτια του ελληνικού τραγουδιού ανήκουν κατά κύριο λόγο σ' αυτή την εποχή και σ' αυτόν τον τ ρ ό π ο. Συνεργάστηκε με το σύμπαν. Κάνοντας κατά κανόνα ολόκληρους δίσκους και στην πορεία των χρόνων δίνοντας και κάποια κομμάτια ως συμμετοχές. Ιστορικά συνδέθηκε πολύ με τον Μάνο Λοίζο με τον οποίο πράγματι έγραψε θαυμάσια τραγούδια αλλά προσωπικά δεν είμαι σίγουρη πως αυτος ο σύνδεσμος θα ίσχυε αν ο συνθέτης δεν εξέλιπε τόσο νέος. Αυτό δεν μειώνει το επίπεδο της δουλειάς τους αλλά ενδεχομένως να φέρνει τον μύθο που ακολούθησε λίγο πιο κοντά στις πραγματικές του διαστάσεις.
Ο Γιάννης Σπανός νομίζω είναι ο συνθέτης που καθάρισε από τον Λ. Παπαδόπουλο τα περιττά …αντριλίκια και αποκάλυψε το πραγματικό εύρος της τρυφερότητάς του. Μαζί με το Σπανό γράφουν δεκάδες τραγούδια που μόνον ως λαϊκά εικονογραφημένα θα μπορούσα να τα χαρακτηρίσω. Δηλαδή τραγούδια που τα ακούς και πίσω από τα μάτια σου περνάει η «ταινία». Από την δημοφιλέστατη Οδό Αριστοτέλους μέχρι το Σπίτι Παλιό και από το Βροχή και Σήμερα μέχρι το Οι Κυριακές στην Κατερίνη. Ένα δίδυμο με πάρα πολύ ισχυρό σήμα στην εποχή του που απέδωσε κομμάτια με ανοικτούς λογαριασμούς με την αθανασία. Τον έχουν μελοποιήσει σχεδόν οι πάντες -πέρα από τους ήδη αναφερθέντες: Απόστολος Καλδάρας, Σταύρος Κουγιουμτζής, Ελένη Καραΐνδρου, Μίκης Θεοδωράκης, Γιώργος Σταυριανός, Νίκος Κυπουργός, Χρήστος Νικολόπουλος, και…, και…, και…
Ο Λ. Παπαδόπουλος είναι ενας στιχουργός με ιστορική μνήμη. Κι εδώ τίθεται ένα μεγάλο ερωτηματικό. Ενώ είναι ο πατριάρχης ίσως του κοινωνικού στίχου δεν θα έλεγε κανείς ότι υπήρξε έστω και …στιγμιαία πολιτικός στιχουργός. Έχει γράψει για την Κατοχή, για τον πόλεμο, για τη Μαδρίτη που πέφτει, δεν έχει γράψει όμως γι' αυτά που έζησε και βίωσε ως ενήλικος και συνειδητός πολίτης. Το δεν μπόρεσε δεν το ακούω. Το δεν θέλησε, το σέβομαι.
Βέβαια για να είμαι και δίκαιη το πολιτικό τραγούδι κατ' αρχάς έσκασε σαν βόμβα κατά τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και άνοιξε μια τεράστια τρύπα την οποία ήρθε και υπερχείλισε ο Μίκης Θεοδωράκης με τους ποιητές και τους στιχουργούς του. Αλλά ένας δημιουργός σαν τον Λ. Παπαδόπουλο πιστεύω, αργότερα, όταν πέρασε η λαίλαπα του οργισμένου πολιτικού τραγουδιού και ήρθαν χρόνια που μπορούσε να αρθρωθεί ένας ήπιος μεν καίριος δε πολιτικός λόγος, δεν νομίζω πως το επεχείρησε. Παρέμεινε κοινωνικός και παρέμεινε πάντα από τη μεριά στην οποία ανατράφηκε: του λαού. Από την εποχή που υπήρχε ακόμα ως σημαίνουσα έννοια ο λαός όπως υπήρχε και ως υπαρκτός …χαρακτηρισμός ο κοινωνικός ιστός.
Ο φόβος του θανάτου
Γράψαμε στην αρχή πως όλο το φόντο της καταγωγής και της νεότητάς του θα έπρεπε να οδηγήσει σ' έναν θλιμμένο άνθρωπο. Και όμως συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Ο Λ. Παπαδόπουλος ήταν είναι και θα είναι πάντα ερωτευμένος με τη ζωή. Μια ζωή που εμπεριέχει και πόνο και χαρά και προδοσία και απογοήτευση και τρελό έρωτα και αποχωρισμό και θάνατο αλλά πάντως ΖΩΗ. Ο θάνατος ως έννοια μπαινοβγαίνει στα τραγούδια του ως φαινόμενο, ως κατάσταση, ως ψυχικό βάρος αλλά ο υ δ έ π ο τ ε ως υπαρξιακή αγωνία. Έχει γράψει και έχει κλάψει για τον θάνατο άλλων ανθρώπων, υπαρκτών ή επινοημένων, με ειλικρινέστατο συναίσθημα αλλά δεν έχει διαθέσει ούτε μία λέξη του για να μιλήσει για τον θάνατο ως προσωπικό άλγος. Οι ασχολούμενοι ιατρικώς με τα της ψυχής πιστεύουν ότι τίποτα δεν γίνεται τυχαία. Αν έπρεπε λοιπόν να το δούμε από αυτή την πλευρά σκέφτομαι ότι αυτή η απόλυτη άρνηση του θανάτου ως ατομική παρτίδα μπορεί να δείχνει αυτό ακριβώς που αποκρύπτει: τον φόβο του δηλαδή. Ανθρώπινο και σεβαστό. Καταγράφεται απλώς για …φιλολογικούς λόγους.
Αν με ρωτούσε κάποιος πού «πάτησε» ο Λ. Παπαδόπουλος ως στιχουργός θα έλεγα ευθέως σε δύο ανθρώπους: την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου και τον εαυτό του. Από την τρομερή γιαγιά του ελληνικού τραγουδιού πήρε την αμεσότητα του λόγου και τη σοφία της καθημερινής κουβέντας και από τον εαυτό του όλα τα υπόλοιπα.
Σ' αυτά τα 45 χρόνια της διαδρομής του έχει κάνει και τις ας τις πούμε σκανταλιές του. Άλλωστε δεν νομίζω να θέλησε ποτέ και ο ίδιος να καταχωρισθεί στα «καλά παιδιά» καθ' οιονδήποτε τρόπο. Πώς μεταφράζεται αυτό; Σε τραγούδια εύκολα για τον προσωπικό του πήχη αλλά και σε συνεργασίες με τραγουδιστές που δεν του άξιζαν.
Προσωπικά ομολογώ πως δεν υπήρξα ποτέ θαυμάστρια της πλευράς του που παρήγαγε άσματα τύπου ο Σαλονικιός αλλά δεν μπορώ και να παραγνωρίσω πως υπήρξε ένα ζεϊμπέκικο που το χόρεψαν όλοι οι άρρενες -και μη- ανεξαρτήτως πόλεως καταγωγής. Όπως ένα τραγούδι σαν το Γιέ μου που μου φάνηκε το αποκορύφωμα του μελοδράματος έκανε μια «καριέρα» απίστευτη. Αυτή η κάπως πιο εύπεπτη -ας την πω έτσι- πλευρά του είναι τελικά νομίζω που τον έκανε τον στιχουργό απόλυτης αποδοχής από όλους. Το λεξιλόγιό του ακόμα και στις πιο ποιητικές του στιγμές είναι οικείο στον καθένα, δεν ξενίζει τον απλό ακροατή, αλλά και δεν απωθεί τον πιο απαιτητικό. Και είναι ένα λεξιλόγιο που δεν επηρεάστηκε από μόδες κι εποχές. Στα βασικά του νομίζω έμεινε αταλάντευτο.
Επίμετρο
Τελικά τι είναι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος για το ελληνικό τραγούδι; Θα πω ο σημαντικότερος -ίσως και ο πολυγραφότερος- στιχουργός της γενιάς του 1960. Γνωρίζω ότι ανάβω φωτιές μ' αυτή την τοποθέτηση αλλά, με συγχωρείτε, προσωπικά δεν θεωρώ λιγότερη την τέχνη του τραγουδιού από την ποίηση. Απλά διαφορετική. Και εν πάση περιπτώσει ο συγκεκριμένος δημιουργός δεν είχε ως κύριο άξονά του τον ποιητικό λόγο στο τραγούδι αλλά έναν λόγο απλό, καθημερινό και γι' αυτό -επίσης- σπουδαίο. Υπήρξε -κι ίσως αυτό είναι το σημαντικότερο- το ασφαλέστερον μέσον μεταφοράς του καλού έως άριστου τραγουδιού σ' ένα ευρύτατο ακροατήριο το οποίο αρνιόταν μεν το σκυλάδικο της εποχής του αλλά δεν ταυτιζόταν κιόλας με τους Κύκλους Τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη ή τα έργα του Μάνου Χατζιδάκι. Για να το πω πάρα πολύ απλά: αν ο Λευτέρης Παπαδόπουλος ζούσε και δημιουργούσε την εποχή που παρήγοντο τα δημοτικά τραγούδια τότε τα τραγούδια αυτά πέρα από την τεράστια απήχησή τους θα είχαν και …υπογραφή.
Ένα στοιχείο που δεν θα πρέπει να παραγνωριστεί στην πορεία αυτού του ανθρώπου είναι οι αγώνες του για την αναγνώριση των στιχουργών ως ισότιμων -και οικονομικά εννοείται- δημιουργών με τους συνθέτες. Αν σήμερα μιλάμε για στιχουργούς με καριέρα και ανθρώπους που μπορούν να βιοπορίζονται αποκλειστικά από τα λόγια των τραγουδιών, αυτό είναι κατάκτηση που ξεκίνησε από τον Λ. Παπαδόπουλο. Και καλό είναι να μην ξεχνιούνται αυτά -ήταν πολλές οι δεκαετίες που δεν έμπαινε καν το όνομα του στιχουργού στα τραγούδια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου